आरोग्याची शिदोरी!

माझ्या रोज सकाळच्या फेरफटक्याच्या वाटेवर एके ठिकाणी, पोहे, उपमा, साबुदाणा खिचडी, इडली-वडा, ब्रेड पकोडे, मॅगी, आप्पे, भजी आणि चहा-कॉफी  वगैरे विकणाऱ्या चार-सहा गाड्या मला दिसतात. त्या  विक्रेत्यांकडे केक, बिस्किटे, क्रीमरोल्स, डोनट्स असे पदार्थही विकायला असतात.  एके दिवशी माझ्यासमोरच एक सुशिक्षित आणि चांगल्या घरातील वाटणारी बाई दुचाकीवरून आपल्या शाळकरी मुलीला घेऊन त्यातल्या एका गाडीजवळ थांबली. तिने मुलीच्या दप्तरातून दोन रिकामे डबे काढले आणि त्या खाद्यपदार्थ विक्रेत्याकडे दिले. एका डब्यात केक आणि क्रीमरोल व दुसऱ्या डब्यामध्ये साबुदाणा वडा घेऊन, त्या बाईने ते डबे आपल्या मुलीच्या दप्तरात घातले. गाडीवाल्याला पैसे देऊन, ती बाई  फर्र्कन  मुलीच्या शाळेच्या दिशेने निघून गेली. असे दृश्य मला हल्ली वरचेवर दिसायला लागले आहे. शालेय मुलांना घरचे ताजे आणि सात्विक अन्न न देता बाहेरचे उघड्यावरचे अन्न देणाऱ्या आयांचे प्रमाण हल्ली फारच वाढले आहे.  

आमच्या लहानपणी आम्ही छोट्या सुट्टीसाठी एक आणि मोठ्या सुट्टीसाठी दुसरा असे दोन डबे घेऊन शाळेत  जायचो. झाडाखाली कोंडाळे करून  एकमेकींच्या डब्यातले पदार्थ चाखत, हसत-खेळत आम्ही  वर्गमैत्रिणी डबे खायचो. त्याकाळी सर्वसाधारणपणे सगळ्यांच्याच डब्यांमधे  घरी केलेली पोळी-भाकरी व भाजी/चटणी/ लोणचे असायचे. जरा लाडावलेल्या मुलांच्या किंवा श्रीमंत घरच्या मुलांच्या डब्यामधे तूप-साखर-पोळी किंवा तूप-गूळ-पोळी असायची. डब्यामधे काय आणायचे याबाबत आमच्या शाळेमधे तरी काही नियम नव्हते. माझा मोठा भाऊ जयंत चौथीपर्यंत सोलापुरातल्या, अवंतिकाबाई केळकरांच्या 'बालविकास' शाळेमधे जायचा. त्या शाळेत मात्र, सर्व विद्यार्थ्यांनी डब्यांमधे पोळी-भाजीच आणली पाहिजे असा कडक नियम  होता. एकदा माझ्या आईने जयंताला  डब्यामधे 'वरणफळं' दिली होती. "बाई, जयंताने डब्यात पोळी-भाजी आणलेली नाही" अशी तक्रार इतर मुलांनी  केळकरबाईंकडे केली. पण  'वरणफळं' म्हणजे पोळी-वरणाचा प्रकार असल्याने बाईंनी ती तक्रार ऐकून घेतली नाही. एकूण काय तर, त्या काळी घरी केलेले साधे, सकस आणि ताजे पदार्थ मुलाच्या डब्यात देण्याचीच पद्धत होती.  

गेल्या वर्षी, जुलैचा महिनाभर आम्ही ऑस्ट्रेलियामध्ये आमच्या मुलीच्या घरी गेलो होतो. आमची पाच वर्षाची नात, सोमवार ते शुक्रवार सकाळी नऊ ते दुपारी तीन वाजेपर्यंत शाळेत जाते. नातीचे शाळेचे डबे, पाण्याची बाटली, आणि त्या दोघांचे चे स्वतःचे जेवणाचे डबे  भरण्यासाठी  मुलीची आणि जावयाची सकाळी लगबग चालू व्हायची. नातीचा डबा भरताना काही मार्गदर्शक तत्वे किंवा Guidelines मात्र पाळल्या जायच्या. घरातल्या फ्रिजवर ऑस्ट्रेलियन सरकारने तयार केलेला एक मार्गदर्शक तक्ता (आकृती क्रमांक-१) लावलेला होता. शाळेच्या डब्यामधे आरोग्यपूर्ण आहार कसा द्यावा, हे त्यामध्ये दाखवलेले होते. तो तक्ता मला फारच आवडला. मी एक बालरोगतज्ज्ञ आहे. बालकांना काय आहार द्यावा याबाबत त्यांच्या पालकांचे समुपदेशन मी नेहमी करते.  आहारामधे ताजी फळे-भाज्या, प्रथिने भरपूर असावीत हे मी त्यांना सांगत असते. पण प्रत्यक्षात मुलांना संतुलित आहार कसा द्यावा हे चित्ररूपाने  सांगण्याची कल्पना मला खूपच आवडली.  

मुलांना संतुलित आहार देण्यासंबंधीचा मार्गदर्शक तक्ता (आकृती क्रमांक-१) 

नातीला शाळेच्या डब्यामधे एकूण तीन प्रकारचे पदार्थ द्यावे लागत - एक फळाचा डबा , एक स्नॅक्सचा किंवा चमचमीत खाण्याचा डबा आणि एक जेवणाचा डबा. डब्यात रोज एक फळ नेणे आवश्यक होते.  नातीने न खाल्लेले किंवा अर्धवट खाल्लेले फळ डब्यामधून एकदाही परत आणले नाही, हे बघून मला जरा कुतूहल वाटले. नातीशी झालेल्या गप्पांमधून कळले की पहिल्या छोट्या सुट्टीमधे सगळ्या मुलांना आधी आपापल्या डब्यातले फळ संपवावे लागते. प्रत्येक विद्यार्थ्याने फळ खाऊन संपवले आहे की नाही हे वर्गशिक्षिका बघतात. त्यानंतरच मुलांना स्नॅक्स खायची परवानगी मिळते. शाळेच्या शिस्तीमधे सर्व मुलांना सारखेच नियम लागू असल्यामुळे आपोआपच सगळी मुले ताजी फळे खायला शिकतात, हे विशेष.

शाळांमधल्या कॅन्टीनमध्ये काय विकले जावे आणि काय विकले जाऊ नये याबाबतही ऑस्ट्रेलियन सरकारने  काही  मार्गदर्शक सूचना शाळांना दिलेल्या आहेत. त्यामध्ये स्वच्छता, सकस आणि ताजे अन्न विक्री अशा अनेक बाबींचा विचार केलेला आहे. लहान मुलांना स्थूलत्व येऊ नये या हेतूने दिल्या गेलेल्या अनेक सूचनांचे शाळांमध्ये काटेकोरपणे पालन होते. स्थूलत्व हा कुपोषणाचा एक प्रकार आहे. आज संपूर्ण जगभरातील अनेक देशांमधे स्थूलत्व ही मोठीच आरोग्य समस्या आहे. प्रौढावस्थेमधे भेडसावणाऱ्या स्थूलत्वाची सुरुवात बालपणीच होत असते. लहानपणापासून आरोग्यपूर्ण आहाराच्या सवयी लावणे, आणि त्यायोगे लहान मुलांमधील स्थूलत्व रोखणे, हे प्रौढपणीच्या स्थूलत्वाला आळा घालण्याच्या दृष्टीने अत्यावश्यक प्रतिबंधात्मक पाऊल आहे. ऑस्ट्रेलियात संपूर्ण देशपातळीवर संतुलित आहाराचे महत्व शालेय मुलांच्या मनावर  बिंबवले जाते हे अतिशय कौतुकास्पद आणि अनुकरणीय आहे. Preventive  and Social Medicine  हा एक विषय वैद्यकीय अभ्यासक्रमात असतो. समाजाचे स्वास्थ्य बिघडू नये यासाठी वेगवेगळ्या पातळ्यांवर (आकृती-क्रमांक-२) रोगप्रतिबंध कसा करावा हे त्यामध्ये शिकवले जाते. त्यापैकी Primordial prevention ही पहिली आणि अत्यंत महत्वाची पातळी आहे. शालेय मुलांना आहारबाबत योग्य शिक्षण देऊन आणि पालकांना आहाराबाबत मार्गदर्शक तक्ते पुरवून,  ऑस्ट्रेलियामध्ये  Primordial prevention  उत्तम प्रकारे साध्य केले जात आहे. 

 

Levels of prevention(आकृती-क्रमांक-२) 

आमच्या ऑस्ट्रेलियामधल्या वास्तव्याच्या काळात काही दिवस नातीच्या शाळेला सुट्टी होती. माझ्या मुलीला आणि जावयाला मात्र कामावर जावे लागत होते. सुट्टीच्या पहिल्याच दिवशी मी नातीला उसळ आणि गरम पोळी करून वाढली. फ्रिजमधे ठेवलेली, दह्यातली कोशिंबीर काढून मी तिला वाढणारच होते, पण त्याआधीच ती म्हणाली, "आज्जी, या जेवणात ग्लो-फूड (Glow food) नाहीये. मला काहीतरी ग्लो-फूड पण हवेय." मला तिचे बोलणे नीट समजले नाही असे मी म्हणताच तिने माझी शिकवणी घेतली. प्रत्येक जेवणामधे, गो-फूड (Go food) म्हणजे धान्यापासून बनलेले शरीराला ऊर्जा देणारे पदार्थ, ग्रो-फूड (Grow food) म्हणजे हाडा-मासाची  वाढ करणारे प्रथिनयुक्त  पदार्थ, आणि ग्लो-फूड (glow food) म्हणजे आवश्यक जीवनसत्वे आणि खनिजे देऊन कांती उजळवणारे पदार्थ हवेत (आकृती-क्रमांक-३). शाळेत शिक्षकांकडून मिळालेली ही शिकवण , तिच्या मनात रुजलेली दिसली. तिचे बोलणे ऐकेल्यानंतर मी फ्रिजमधली कोशिंबीर काढून तिला दिली. 'ग्लो फूड' मिळताच नातबाईंच्या चेहऱ्यावर 'ग्लो' आला! 

   

आरोग्ययपूर्ण आहारासंबंधीच्या सूचना (आकृती-क्रमांक-३)

शाळेत डबा आणताना पर्यावरणाचेही आरोग्य सुरक्षित राहील, अशाप्रकारे खाद्यपदार्थ आणावेत, अशा सूचनाही मुलांना दिलेल्या होत्या. पर्यावरण स्वच्छ आणि सुरक्षित ठेवण्यामुळे आपले आरोग्य चांगले राहते, हा संदेशही कोवळ्या वयामधेच मुलांच्या मनावर तिथे बिंबवला जात आहे. ऑस्ट्रेलियामधून परत आल्यानंतर मी माझ्या बालरुग्णाच्या पालकांना आरोग्यपूर्ण आहाराबाबतचे तक्ते  दाखवून, संतुलित, ताजा आणि सकस आहार कसा द्यावा याबाबत प्रबोधन करू लागले. 

आज आपला देश दोन मुख्य प्रकारच्या कुपोषणाने ग्रस्त आहे. एक म्हणजे, अस्वास्थ्यकारक, असंतुलित व आवश्यकतेपेक्षा अधिक आहार घेणाऱ्या लोकांमध्ये येणारे स्थूलत्व; आणि दुसरे म्हणजे, पोषक आणि पुरेसा आहार न मिळाल्यामुळे काही लोकांचे होणारे कुपोषण. या दोन्ही समस्यांशी एकाचवेळी झुंजणाऱ्या आपल्या देशामधे, Go food, Grow food आणि Glow food यांचे योग्य महत्त्व मुलांच्या आणि पालकांच्या मनावर बिंबवण्याची गरज आहे.  कुपोषण-निवारणासाठी अभिनव मार्गांचा वापर करून सर्व पातळ्यांवर  प्रयत्न होऊ शकतात हे  माझ्या   नातीच्या शाळेतली 'आरोग्याची शिदोरी' मला सांगून गेली.